Bu çalışma, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın 6356 sayılı Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunu gereğince yayınladığı işkollarındaki işçi sayıları ve sendikaların üye sayılarına ilişkin tebliğdeki verilerden hareketle oluşturulmuştur. Bilgi Notu, Vakfımız gönüllüsü Dr. Emirali Karadoğan tarafından hazırlanmıştır. Dr. Emirali Karadoğan’ın 2023 Ocak ayında yayınlanan sendika ve sendikalaşma istatistiklerine Çalışma Ortamı Dergisi’nin 173. sayısında bulabilirsiniz.
2023 Temmuz İşçi Sendika İstatistiklerinin Dili
Emirali KARADOĞAN
31 Temmuz 2023 gecesi ÇSGB beklenen sendika üye sayıları istatistiklerini yayımladı. Ortaya çıkan sonucun pek iç açıcı olmadığını ifade etmek gerek. İstatistiklere göre Türkiye’de işçi sendikalarına üye olabilecek 16 milyon 411 bin 359 işçi var. Ve bunların 2 milyon 421 bin 940’ı çalıştığı işkolunda kurulu bulunan bir sendikaya üye. İstatistiki bir ifade ile çalışanların sadece yüzde 14,76’sı sendikaya üye. Tersten okursak da ülkede işçi olarak çalışanların yüzde 85,24’ü sendikalı değil.
İstatistiklere göre 20 işkolunda toplam 227 sendika faaliyetine devam ediyor.
Şimdi istatistiklerin dilini çözmeye çalışalım, bakalım neyi ifade ediyor?
20 farklı işkolunda örgütlü 227 sendika bulunuyor
28 adet sendika ile en fazla sendikanın 10’nolu Ticaret, Büro, Eğitim ve Güzel Sanatlar işkolunda kurulu olduğu görülüyor. Bu iş kolu aynı zamanda 4 milyon 167 bin 249 kişi ile en fazla çalışanı barındıran işkolu özelliğini de taşıyor. Bu işkolunda bir sendikanın toplu iş sözleşmesi (TİS) imzalama yetkisi alabilmesi için yüzde 1’lik iş kolu barajı gereği en az 41 bin 167 işçiyi üye yapması gerekli. İş kolu barajının sendikal örgütlenmenin önünde oldukça büyük bir engel olduğunun açık bir göstergesi niteliğindendir. Dolayısıyla bu durum aynı zamanda sendikal hak ve özgürlüklerin kullanımını da zımni olarak imkansız kılan bir niteliğe bürünmüştür.
20 No’lu Genel işler işkolunda 21 sendika, 5 Nolu Dokuma ve hazır giyim, 17 Nolu Sağlık ve sosyal hizmetler, 18 Nolu Konaklama ve eğlence ile 19 Nolu Savunma ve güvenlik işkollarında ise 18’er sendika faaliyette bulunuyor. 8 Nolu Basın yayın ve gazetecilik işkolu ise 5 sendika ile en az sendikanın kurulu bulunduğu işkolu konumunda.
En çok üyeye sahip sendikalar
Grafik 1’de en çok üyeye sahip sendikaların olduğu görülüyor. 100 bin üyeyi geçen sendikaların birkaç iş kolunda yoğunlaştığını görüyoruz. Öz Sağlık-İş taşeron işçilerinin kadroya geçişinin son aşaması olan, ilgili işkolundaki sendikaya geçişle birlikte (Kasım 2020 itibariyle) yükselişini sürdürüyor. Ama bu üyeliklerin kamu ağırlıklı olduğunu ve kendiliğinden zorunlu üyelik olduğunu ifade edelim. İşkolunda barajı geçen iki sendika bulunuyor. Ancak siyasi iktidarla yakın ilişkiler içerisinde olan Hak-İş ve bağlı sendikalar bu geçişten en çok üye kaydeden sendikalar oldular. Kamu otoritesinin bu yönde tercihi ve bunu işçiler üzerinde kullanması Öz-Sağlık gibi sendikaların bir anda “balon büyüme” gerçekleştirmesine yol açtı. Bu dönemde Öz-Sağlık–İş açısından çarpıcı bir gelişme de yaşandı. Öz Sağlık-İş’in 2021’deki Genel Kuruluna açılan davada mahkeme seçimlerin demokratik olmadığına hükmederek, sendikaya kayyum atanmasına karar verdi. Diğer bir ifade ile yaklaşık 220 bin işçinin sendikal hak ve özgürlükleri kayyuma teslim edilmiş durumda
Üye sayısını en çok arttıran sendikalar
Ocak-Temmuz döneminde üye sayısını en çok arttıran sendikaların, genel işler, ticaret-büro, metal ve sağlık işkolunda oldukları görülüyor. Genel işler ile sağlık işkolundaki artışta taşerondan kadroya geçişin etkili olmuş olması muhtemeldir. Dolayısıyla kamu sektöründeki işçilerin geçişi ile ilişkili bir artış söz konusudur.
Diğer yandan Tez-Koop-İş’in üye sayısındaki artışta özel sektör örgütlenmesinin kısıtlı payı olmasına karşın, artışın kaynağında asıl Gençlik ve Spor Bakanlığı (GSB) işyerinde ÇSGB’nin kanunları da hiçe sayarak Öz Büro-İş sendikasına vermiş olduğu yetki tespitinin iptali ve mahkemenin Tez-Koop-İş’in yetkili olduğuna dair kararı sonrası sözleşmenin imzalanmış olmasıdır. Hukuksuzluğun hüküm sürdüğü süreçte Öz-Büro’ya giden yaklaşık 10 bin işçi Tez-Koop-İş’e geri dönmüştür.
Burada belki de özellikle altı çizilmesi gereken örgütlenme başarısı Öğretmen Sendikasına aittir. Baraj ve TİS imzalama yetkisi olmamasına aldırmadan, aktif bir sendikal mücadele sürdüren öğretmen sendikası, geçen dönemde olduğu gibi bu dönemde de üye sayısını arttırmayı sürdürmüştür.
Grafik 2. Üye sayısı en çok artan sendikalar
Üye sayısı en çok azalan sendikalar
Temmuz istatistiklerine göre en çok üye kaybı yaşayan sendikalar Grafik 3’te görülmektedir. Bu dönemde gerekçesini daha önce ifade etmiş olduğumuz gibi en çok üye kaybeden sendika Hak-İş’e bağlı Öz Büro-İş sendikası olmuştur. Diğer yandan EYT kapsamında olan işçilerin bu dönem içerisinde emekliliğe hak kazandıklarını ve birçoğunun emekli olarak işten ayrıldığını belirtmekte yarar var. Diğer sendikaların üye kaybetmesinde de EYT düzenlemesinin etkili olmuş olması muhtemeldir.
Haber–İş sendikası da bu dönemde daha önce yetkili olduğu Türk Telekom işyerindeki yetkisini kaybetmiştir. Dolayısıyla Türk Telekom işyerlerindeki üyelerinin yeni yetki alan sendikaya geçmiş olması olasıdır.
227 sendikanın sadece 59’u %1’lik işkolu barajını geçti
Daha önce de ifade etmiş olduğumuz gibi, yayımlanan istatistiklere göre 20 işkolunda 227 sendika faaliyette bulunuyor. Ancak Türkiye’deki yüzde 1’lik işkolu barajını sadece 59 sendika geçebilmiş. Bunun anlamı, sadece bu 59 sendikaya üye işçiler ya da örgütlenecek işçiler toplu iş sözleşmesi yapabilme yetkisine sahip olabilecek. Türk-İş’e bağlı 32, Hak-İş’e bağlı 16, DİSK’e bağlı 6, Ülkem-İş’e bağlı 1 ve Bağımsız 5 sendika barajı geçmiş görünüyor.
Barajı geçen sendikalara üye işçi sayısı 2 milyon 319 bin 483’tür. Yani, sendikalı olmalarına rağmen, 102 bin 457 işçi, sendikaları işkolu barajını geçemediği için toplu iş sözleşmesi yapma hakkına sahip değildir. Diğer bir ifade ile sendikalı işçilerin yüzde 4,23’ü üye oldukları sendikalarının barajı geçememiş olması nedeniyle işyerlerindeki çalışma koşulları ile birlikte hak ve menfaatlerini geliştirebilecek sendikal araçlardan mahrum kalmışlardır.
İşkolundaki en fazla yetkili sendikalı oranının Genel işler işkolunda olduğu görülüyor. Bu işkolunda çalışan işçilerin yüzde 57,68’i yetkili sendikada örgütlü. Sadece üç sendikanın (Hizmet-İş, Genel-İş ve Belediye-İş) barajı geçtiği işkolunda bu yüksek örgütlenme düzeyinde özellikle belediye ve diğer kamu işyerlerinde çalışan işçilerin yoğunlukta olmasının etkili olduğunu belirtmek gerekir. Genel işlerin ardından en fazla temsil düzeyinin yüzde 38,4 ile Sağlık ve Sosyal hizmetler işkolunda olduğu görülüyor. Bu işkolunda sadece iki sendikanın barajı geçtiğini ve üyelerinin neredeyse tamamına yakınının kamu işyerlerinde çalıştığı bilinmektedir.
Genel anlamda işkollarında çok fazla sendikanın barajı geçtiğini söylemek mümkün değil. Bu durum da sendikal hak ve özgürlüklerin kullanımı ve erişimindeki özgürlüklerin ihlali niteliğindedir. Şöyle ki, İnşaat işkolunda 1 milyon 659 bin 575 işçi çalışıyor olmasına karşın barajı yüzde 3,07 ile sadece Yol-İş sendikası, Otel eğlence işkolunda da 1 milyon 275 bin 826 işçi çalışıyor olmasına karşın yüzde 3,63 ile sadece Toleyis Sendikası geçebilmiştir. Diğer iş kollarında tek sendika olmamasına karşın durumun çok da farklı olduğunu söyleyebilmek mümkün değildir. En fazla barajı geçen sendikalar ise 5’er sendika ile İletişim ve Taşımacılık işkolunda yer almaktadır.
Tablo 1. 2023 Temmuz Sendika üye istatistiklerine göre barajı geçen sendikalar
| Konfederasyon | İşkolu ve Sendikalar | 2023 TEMMUZ (Yüzdelik) | Konfederasyon | İşkolu ve Sendikalar | 2023 TEMMUZ (Yüzdelik) | |
| 01 Avcılık ve Balıkçılık | 11 – ÇİMENTO, TOPRAK VE CAM | |||||
| TÜRK-İŞ | T.ORMAN İŞ | 1,18 | TÜRK-İŞ | T.ÇİMSE-İŞ | 13,91 | |
| TÜRK-İŞ | TARIM-İŞ | 6,5 | TÜRK-İŞ | KRİSTAL-İŞ | 4,31 | |
| HAK-İŞ | ÖZ ORMAN-İŞ | 13,57 | HAK-İŞ | ÖZ TOPRAK-İŞ | 1,83 | |
| 02 GIDA SANAYİİ | 12- METAL | |||||
| TÜRK-İŞ | ŞEKER-İŞ | 1,78 | TÜRK-İŞ | TÜRK-METAL | 13,91 | |
| HAK-İŞ | ÖZ GIDA-İŞ | 5,7 | HAK-İŞ | ÖZÇELİK-İŞ | 2,39 | |
| TÜRK-İŞ | TEK-GIDA-İŞ | 5,69 | DİSK | BİRLEŞİK METAL-İŞ | 1,91 | |
| 03 MADENCİLİK VE TAŞ OCAKLARI | 13 – İNŞAAT | |||||
| TÜRK-İŞ | TÜRK MADEN-İŞ | 13,63 | TÜRK-İŞ | YOL-İŞ | 3,07 | |
| TÜRK-İŞ | GENEL MADEN-İŞ | 3,71 | 14 – ENERJİ | |||
| HAK-İŞ | ÖZ MADEN-İŞ | 1,5 | TÜRK-İŞ | TES-İŞ | 26,17 | |
| 04 PETROL KİMYA, LASTİK, PLASTİK VE İLAÇ | DİSK | DİSK ENERJİ SEN | 1,8 | |||
| TÜRK-İŞ | PETROL-İŞ | 7,78 | HAK-İŞ | ENERJİ İŞ | 3,02 | |
| DİSK | LASTİK-İŞ | 3,03 | 15- TAŞIMACILIK | |||
| 05- DOKUMA, HAZIR GİYİM VE DERİ | TÜRK-İŞ | DEMİRYOL-İŞ | 3,3 | |||
| HAK-İŞ | ÖZ İPLİK-İŞ | 3,13 | TÜRK-İŞ | HAVA-İŞ | 2,78 | |
| TÜRK-İŞ | TEKSİF | 3,82 | TÜRK-İŞ | TÜMTİS | 1,52 | |
| DİSK | TEKSTİL | 1,03 | DİSK | NAKLİYAT-İŞ | 1,2 | |
| 06 AĞAÇ VE KAĞIT | HAK-İŞ | ÖZ TAŞIMA İŞ SEN | 1,48 | |||
| TÜRK-İŞ | AĞAÇ-İŞ | 1,96 | 16 – GEMİ YAPIMI VE DENİZ TAŞIMACILIĞI, ARDİYE VE ANTREPOCULUK | |||
| TÜRK-İŞ | SELÜLOZ-İŞ | 1,72 | HAK-İŞ | LİMAN-İŞ | 2,44 | |
| HAK-İŞ | ÖZ AĞAÇ-İŞ | 4,36 | TÜRK-İŞ | TÜRKİYE DOK-GEMİ-İŞ | 2,28 | |
| 07-İLETİŞİM | TÜRK-İŞ | TÜRK-DENİZ-İŞ | 2,96 | |||
| TÜRK-İŞ | TÜRKİYE HABER-İŞ | 6,07 | 17 – SAĞLIK VE SOSYAL HİZMETLER | |||
| HAK-İŞ | ÖZ İLETİŞİM İŞ | 3,62 | TÜRK-İŞ | TÜRKİYE SAĞLIK İŞ | 7,07 | |
| ÜLKEM-İŞ | ÖZ HABER İŞ | 1,19 | HAK-İŞ | ÖZ-SAĞLIK-İŞ | 31,37 | |
| PTT-SEN | 1,41 | 18 – KONAKLAMA VE EĞLENCE | ||||
| POSTA-İŞ | 2,22 | TÜRK-İŞ | TOLEYİS | 3,63 | ||
| 08 – BASIN YAYIN VE GAZETECİLİK | 19 – SAVUNMA VE GÜVENLİK | |||||
| TÜRK-İŞ | BASIN-İŞ | 3,18 | TÜRK-İŞ | TÜRK-HARB-İŞ | 11,17 | |
| TÜRK-İŞ | TGS | 2 | TÜRK-İŞ | GÜVENLİK-İŞ | 9,29 | |
| HAK-İŞ | MEDYA-İŞ | 6,03 | HAK-İŞ | ÖZ GÜVEN-SEN | 10 | |
| 09- BANKA, FİNANS VE SİGORTA | GÜVENLİK-KORUMA İŞ | 1,38 | ||||
| TÜRK-İŞ | BASS | 5,17 | 20 – GENEL İŞLER | |||
| BANKSİS | 1,19 | TÜRK-İŞ | BELEDİYE-İŞ | 13,52 | ||
| TÜRK-İŞ | BASİSEN | 12,63 | HAK-İŞ | HİZMET-İŞ | 29,79 | |
| HAK-İŞ | ÖZ FİNANS-İŞ | 14,82 | DİSK | GENEL-İŞ | 14,37 | |
| 10- TİCARET, BÜRO, EĞTİM VE GÜZEL SANATLAR | ||||||
| TÜRK-İŞ | KOOP-İŞ | 2,86 | ||||
| TÜRK-İŞ | TEZ-KOOP-İŞ | 3,1 |
Sonuç ve değerlendirme
Temmuz 2023 Sendika üye istatistikleri, Türkiye’de sendikaların temsiliyetinin çok sınırlı olduğunu gözler önüne serdi. 16 milyonun üzerinde çalışanın yüzde 85’i sendika üyesi değil, üye olanların da azımsanmayacak bir kısmı toplu sözleşme yapma hakkına sahip değil. Her ne kadar işverenlerin sendika karşıtı tutumları sendikaların örgütlenmesinde ve TİS imzalanmasında büyük bir engel olarak görünse de, yüzde 1’lik işkolu barajının da sendikal örgütlenmeyi engellediğini istatistikler açık bir şekilde ortaya koymaktadır. 227 sendikanın sadece 59’u yani yüzde 26’sı işkolu barajını geçerken, 168 sendika ise işkolu barajının altında kalmıştır. Dolayısıyla böylesi kısıtlayıcı bir durumun varlığı, işçileri, istemeseler de belirli sendikalara üye olmaya zorluyor. Bu da işçilerin istedikleri sendikaya üye olma özgürlüğünü kısıtlayan/engelleyen bir niteliğe bürünmüştür.
Türkiye’de üye sayısı bakımından en büyük sendikaların birkaç işkolunda yoğunlaştığı görülmekle birlikte, bu sendikaların üye yapısının kamu çalışanı yoğunluklu olduğu anlaşılıyor. Bu da özel sektör işyerlerinin daha örgütsüz olduğu gerçeğini bize anlatıyor. Son birkaç yıl içerisinde taşerondan kadroya geçişle birlikte bazı işkolundaki sendikaların üye sayılarının sendikal örgütlenme pratiğinin doğasına aykırı bir şekilde hızlıca artması sendikal örgütlenmede bir atılım olduğu yanılsamasına yol açmaktadır.
Diğer yandan sendikal rekabetin özellikle örgütlü kamu işyerlerinde yoğunlaşması da on binlerce işçinin mağdur olmasına yol açmaktadır. Uzun süren mahkeme süreçleri sonuçlandığında da işçiler yetkiyi alan sendikaya geçmekte ve böyle bir “işçi/sendika göçü” yaşanmaktadır. Bu istatistiklerde de özellikle Tez-Koop-İş’in üye sayısının çok artması ve Öz Büro-İş’in baraj altında kalması da sendika göçünün etkisidir.
Açıkçası sendikal hareket barajlar ve sermayenin baskısı altında çok da parlak olmayan bir dönemden geçmekte. Her ne kadar sendikal örgütlenmede bir ivme yakalanmış gibi gözükse de, bunun, kamudaki örgütlenme etkisinden kaynaklı olduğu anlaşılıyor. Özel sektörde çalışan işçiler, ne yazık ki, sendikalara ulaşmada ve hakların kullanılmasında kamu çalışanları kadar şanslı değil.