Prof.Dr.A.Gürhan Fişek
Çocuk Emeği ile ilgili eylemlilikler ancak uğraş verilecek alanın tanınmaya ve tanımlanmaya başlamasından sonra ortaya çıkmaya başlamıştır.
Çocuk Emeği üzerine yayın dünyasında bir inceleme yapıldığında, önce gazetelerde çıkan yazılarla karşılaşılmaktadır. Özellikle, 1987 yılında çıkarılan Çıraklık, Kalfalık ve Ustalık Yasası, getirdikleri ve uygulama konusunda, çeşitli gazetelerde yazılar çıkmış ve bu konuda duyarlılık oluşturulmaya çalışılmıştır.
Gazete yazılarını, çeşitli dergilerde yazılan ve konuyu daha derinlemesine aydınlatan, elde edilen araştırma verilerin sunulmasına olanak veren makaleler izlemiştir. Özellikle, 1980’li yıllar ile 1990’lı yılların başlarında, çocuk emeği üzerine yapılan araştırmalarla, alanın daha iyi tanımlanabildiği görülmektedir.
Kitap, çoğaltılmış çalışmaların yaygınlık kazanması ise 1992’yi izlemektedir. Bu yaygınlaşmada, en önemli rolü, Uluslararası Çalışma Örgütü tarafından önce 6 ülkede başlatılan (Türkiye de içinde), “Çocuk Emeğinin Sona Erdirilmesi Uluslararası Programı(IPEC)”nın etkisi büyük olmuştur. Yayınlar incelendiğinde, gerek o yayını yapan kuruluşun ve gerekse yapılan çalışmanın ezici çoğunlukla, bu program kapsamında olduğu görülecektir.
Bugün erişilen noktada, toplum yaşamında ağırlığı olan bir çok kamu kuruluşu, meslek örgütü ve sendikaların da içinde bulunduğu toplum örgütlerinin, çocukların çalıştırılmasına son verilmesi için eylemlilik ve bir Danışma Kurulu aracılığı ile birbirleriyle iletişim halinde oldukları görülmektedir.
Son on yılda bu kuruluşlarca gerçekleştirilen çalışmalar, önceki 65 yılda yapılanlardan daha fazladır. Son on yılın gündemini “1990’ların Çocuk Politikası Ulusal Kongresi”nde kabul edilen çalışan çocuklarla ilgili amaç ve çözümler belirlemiştir.
1990’ların Çocuk Politikası Ulusal Belgesi
23-24 Mart 1989’ta gerçekleştirilen ön-toplantılarla, hazırlıkları yapılan, çalışan çocukların, durumlarının, sorunlarının ve çözümlerinin saptanması için geniş katılımlı süreç, ürününü “1990’ların Çocuk Politikası Ulusal Kongresi (26-27 Mayıs 1989 Ankara)” ile vermiştir. Çocuk Hakları Bildirgesi’nin ülkemiz tarafından kabulü ile bu alandaki çalışmalar daha da yaygınlaşmış ve uygulama etkilenmeye çalışılmıştır.
1990’ların Çocuk Politikası Ulusal Kongresi (26-27 Mayıs 1989, Ankara) Raporu, öğrenim çağındaki çocukları şöyle kümelendirmektedir :
1. Tam-zamanlı çalışan çocuklar
2. Yarı-zamanlı çalışan çocuklar
a. Yalnızca okulların tatil olduğu yaz aylarında çalışanlar
b. Okul-dışı zamanlarda çalışanlar
3. Çalışmaya öğrenciler
4. Hem çalışmayan ve hem de öğrenimlerini sürdürmeyen çocuklar.
Daha önce yapılan araştırmalardan elde edilen bilgilerin ışığında, bu kümelerin sağlık durumları, arkadaşlık ilişkileri, boş zaman etkinlikleri, gelecek beklentileri ve çözüm olanakları yönünden önemli farklılıklar gösterdiği vurgulanmıştır. Bu hem çocukların ve hem de yetişkin oldukları, iletişim ve dayanışma yönünden büyük sakıncalar oluşturabilmektedir. Giderilmesi önem taşımaktadır.
Yukarıdaki kümelemenin ilk iki maddesini oluşturan çalışan çocukları ise 3 alt kümede toplamaktadır:
1. Çocuk işçi statüsünde çalışan çocuklar,
2. Çırak statüsünde çalışan çocuklar,
3. Sokakta çalışan ve yaşayan çocuklar.
Bu belirlemeler, toplantıya katılan uzmanların son on yıl içerisinde elde ettikleri bilgi ve deneyim birikimiyle ortaya koydukları ve ülkemiz için yeni olan kümelendirmelerdi. Yine o gün için yeni ve çok önemli bir saptama daha yapılmıştır: ““Ekonomik, sosyal ve kültürel alanlarda köklü dönüşümler gerçekleşmeden, çocuk emeğinden yararlanma olgusunun ortadan kaldırılamayacağı, zorlamaların, çocukları daha korumasız bir konuma iteceği, bunun için de çocuklara kısa vadede yarar sağlayacak önlemlere yönelinmesi gerek(ir)”.
Bu önemli saptama, 1992 yılında, ülkemizde de uygulamaya konulması kararlaştırılan “Çocuk Emeğinin Sona Erdirilmesi Uluslararası Programı”nın (ILO/IPEC) yönlendirilmesinde de belirleyici olmuştur. Bu program, ilk ortaya konulduğunda, adından da kolayca anlaşılabileceği gibi, çocuk işçiliğine karşı radikal bir bakış açısı içeriyordu. Başta Türkiye olmak üzere programa katılan diğer beş ülkenin (Brezilya, Hindistan, Endonezya, Kenya, Tayland), bu hedefin ancak uzun erimli olabileceğini, ekonomik ve sosyal koşullar değişmeden çocuk emeği gerçeğinin “zorla” değiştirilemeyeceğini öne sürmüşlerdir. Bu tez benimsenmiş ve bugün iki aşamalı bir strateji benimsenmiş görünmektedir :
Bunlardan ilkinde, “kısa erimli” program hedeflerinden sözedilmekte ve çalışan çocuklarının yaşamlarının kolaylaştırılması hedeflenmektedir. Çalışma koşullarının düzeltilmesi, sağlık hizmetlerinin ulaştırılması, boş zaman etkinlikleri ve eğitim olanaklarının geliştirilmesi bunlar arasında sayılabilir.
İkinci aşama ise, temel hedeftir: Çocukların çalışma yaşamından uzaklaştırılması. Ancak bu “uzun erimde”, sosyal politikalarla desteklenerek, yoksulluğun, işsizliğin, sosyal güvencesizliğin üstesinden gelinerek yenilebilir. Kamuoyunun duyarlılaştırılması, konunun tüm boyutlarıyla ortaya konulması ve çocukların çaresizliklerinin vurgulanması, bu hedefe ulaştırılmasında ilk adımlardır. Kısa erimli program hedefleri, aynı zamanda çocuklara eylem içinde haklarını tanıtarak, insan hakları belgelerinin kendilerine sunduğu çağdaş yaşam olanaklarını tanımalarını da sağlamaktadır.
Rapor çalışan çocuk çözümüne yönelik olarak yürütülecek çalışmaları
1. Çocukların çalışma yaşamını katılmalarını geciktirmek
a. En etkili yöntem olarak ilköğetim süresinin 8 yıla çıkarılması,
b. Bu alanda yapılacak araştırmaların özendirilmesi,
c. Çalışan çocuklar konusunda sağlıklı politikalar üretebilmek , kurumlararası eşgüdümü sağlayabilmek vb için “sürekli bir izleme komitesi” kurulması,
d. En az çalışma yaşı ile ilgili olarak yasalardaki çelişkilerin giderilmesi,
e. İş Yasası’nın 82.maddesinde öngörülen ve işyerlerine sağlık, eğitim hizmetlerinin ulaştırılmasını düzenlemesi beklenen tüzüklerin 53 yıldan sonra bir an önce çıkarılması.
(Raporu izleyen on yıl içerisinde “e”maddesi dışında önemli adımlar atılmıştır)
2. İşçi Statüsünde Çalışan Çocukların Konumlarını İyileştirilmek :
a. Tarım kesiminde çalışan çocukların iş hukuku şemsiyesi altına alınması,
b. İlköğretimde işe dönük bilgi ve becerilerin kazandırılması ve köylerde yöresel özelliklerin gözetilmesi,
c. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın özellikle iş sağlığı güvenliği teftişlerinin etkinleştirilmesi,
d. SSK’nun yasasının öngördüğü koruyucu hizmet yükümlülüklerini yerine getirmesi,
e. Yasa gereği işyeri hekimi bulundurulması gereken işyerlerindeki uygulama eksiklikleri giderilmesi ve geliştirilmesi ; bu yükümlülüğü olmayan ve daha çok çocuk işçileri çalıştıran küçük işyerlerine de ortaklaşa birimler aracılığıyla, bu çağdaş olanağın yerleştirilmesi.
(Raporu izleyen on yıl içerisinde “c” ve “e”maddelerinde yoğun çabalar gösterilmiş ve model çalışmalar üretilmiştir.)
3. Çırak Statüsündeki Çalışan Çocuklarını Konumunu İyileştirmek :
a. Meslek seçimi ve mesleğe yönlendirme konularına önem verilmesi
b.Meslek eğitiminde yeni iş çeşitleri, iş kolları ve teknolojik yenilenmelerden yararlanılması,
c. Meslek eğitiminde tekrarlardan kaçınılması ve yaygın eğitim etkinlikleriyle bütünleştirilmesi,
d. Çırakların öğrenci niteliklerinin yanında işçi niteliği de kazanmalarının sağlanması,
e. Pratik eğitim gördükleri işyerlerinin sağlık-güvenlik koşullarının geliştirilmesi (Bu amaçla, iş sağlığı güvenliği teftişinin etkinleştirilmesi) ve ancak bu koşullara uyan yerlerde çırak çalıştırılması,
f. Tüm örgün eğitim kurumlarında okul sağlığı örgütlenmelerinin geliştirilmesi.
(Raporu izleyen on yıl içerisinde “d” ve “f” maddeleri dışındaki konularda çaba gösterilmiştir.)
4. Sokakta Çalışan ve / veya Yaşayan Çocukların Konumunu İyileştirmek:
a. Çocukların para kazanmaya olan yoğun gereksinmelerinin azaltılması,
b. Sağlık ocakları ile bütünleştirilmiş ya da bütünleştirilmemiş sosyal hizmet büroları açılması,
c. Sokakta yaşayan ve evinden kaçan çocuklara barınma olanakları sağlanması.
(Raporu izleyen on yıl içerisinde, yoğun göçlerle sorunun ağırlaşmış olması ile konu toplumun giderek artan ölçüde gündemine gelmiş; sorunun aşılması için çabalar ve model çalışmalar ortaya konulmaktadır).
Bu çalışmanın önemi, izleyen on yılın uygulamalarını belirleyen belge olmasından kaynaklanmaktadır. Yukarıda kısa kısa notlarla değinildiği gibi, önerilerin hemen tümü ele alınmış, bazıları için pilot çalışmalar ve “model” uygulamalar yapılmış; olabilirlikleri denenmiştir. Bu aşamaya gelmemiş olanlar ise yavaş yavaş gündeme girmektedir.
Bu bakımdan, 75 yıllık gelişim sürecinde, çalışan çocuklar için, “çocukluklarını yaşama olanağı” sunulamamış olsa bile, bu dönemlerini en az zararla atlatmaları, boş bir hayal olmaktan çıkmıştır.
Çocuk Emeği ile İlgili Eylem Programları
Ülkemizde çocuk emeği ile ilgili eylem programlarına bakıldığında dört küme dikkati çeker:
- Çocukların meslek eğitimi sorunları ile ilgilenilmesi:
- Tarım kesiminde çalışan çocukların sorunlarına ile ilgilenilmesi:
- Ücret karşılığı çalıştırılan (özellikle imalat sanayiinde) çocukların sorunları ile ilgilenilmesi:
- Sokakta çalışan çocukların sorunları ile ilgilenilmesi:
1.1. Çıraklık – Kalfalık – Ustalık Sistemi :
İnsanın ilk kez besinini elde etme çabasını izleyen, işin, oğluna-kızına öğretilmesi ve devredilmesi uygulaması, işin ustasından çırağına öğretilmesine dönüşmüş; bilebildiğimiz kadarıyla, ülkemizde 13.yüzyılda bu sistemin “Ahilik” sistemi adı altında örgütlenmiştir.
AAhilik sistemi ve onu izleyen gedik sistemi, 19.yüzyıl başlarına kadar ağırlığını korurken, Osmanlı İmparatorluğu’nda ağırlık kazanmaya başlayan kapitalist girişimlerle bağdaşmazlığı dolayısıyla, “sistem” 1908’de tamamen yasaklanmıştır. Ancak, lonca sisteminin ortadan kaldırılması, usta-kalfa-çırak ilişkisini ve meslek eğitimi biçimini değiştirememiş ve günümüze kadar yeni koşullara uyarak gelmesini engellememiştir.
1.2. İkili Eğitim – Çıraklık Eğitimi:
1926 yılında çıkarılan Borçlar Yasası, “çıraklık sözleşmesi” yapılmasını olanaklı kılarken; çıraklık-kalfalık-ustalık sisteminin kurallarına ilişkin herhangi bir düzenleme getirmemiştir. 1977 yılında çıkarılan 2089 sayılı Çıraklık Kalfalık ve Ustalık Yasası’na kadar -bu konudaki çabalara karşın- herhangi bir düzenleme ortaya konulamamıştır. Bu yasanın çıkarılmasını izleyen yıllarda elde edilen deneyimler, 1986 yılında 3308 sayılı Çıraklık ve Mesleki Eğitim Yasası’nın çıkarılmasını ve hızla ülke düzeyinde uygulamaya geçirilmesini getirmiştir. Bugün Milli Eğitim Bakanlığı Çıraklık ve Yaygın Eğitim Genel Müdürlüğü tarafından yönlendirilen uygulama ile, bu Bakanlığa bağlı Çıraklık Eğitimi Merkezleri’nde 18 yaşında küçük çocukların kayıt olabildiği ve kısmi sosyal sigorta olanaklarında yararlanarak teorik-pratik eğitimlerin sürdürülmesi sağlanabilmektedir.
1.3. İkili Eğitim – MEKSA Projeleri :
İşyeri-okul bütünlüğüne dayalı, iki ayrı eğitim ortamında gerçekleştirilen eğitim çalışmalarıdır. Bu nedenle bu sistemde okul ve öğretmen kadar, hatta ondan dah çok işyerine, öğretici ustaya ve işyeri temsilcileri olan meslek kuruluşlarına görevler ve sorumluluklar düşmektedir. Meksa’nın bu alanda geliştirdiği projeler, esnaf – sanatkar dernekleri, birlikleri, federasyonları ve çatı kuruluşları olan konfederasyonların etkin katılımıyla gerçekleştirilmektedir. Türkiye’nin çeşitli bölgelerinde kurdukları eğitim merkezleri ile model çalışmalarını sürdürmektedirler.
2.1. Türkiye Kalkınma Vakfı’nın çalışmaları :
TKV tarafından başta Durağan olmak üzere bir çok kırsal bölgede toplum kalkınması çalışmaları yürütülmektedir. Kırsal alanda yaşayan çocukların, erken yaşta, kiralanması, gurbete çıkmak zorunda kalması ve ağır işlerde çalıştırılmalarının altında, kırsal yoksulluğun ve çaresizliğin yatmasından hareketle, tüm aile bireylerinin gereksinmelerinin hafifletilmesine çalışılmaktadır. Bu girişimler, özellikle, Durağan’da çocuğun (emeğinin) mevsimlik kiralanması uygulamasının, kamuoyuna duyurulması ve hafifletilmesi yolunda başarılı bir sınav vermiştir.
3.1. Fişek Modeli : Çocuk çalıştıran küçük işyerlerinin çalışma ortamlarının geliştirilmesi ve buralarda çalışan çocukların başta koruyucu sağlık hizmetleri olmak üzere, “sosyal” boyutunu da içine alacak biçimde “iş sağlığı güvenliği” hizmetlerinden yararlanmalarını hedefleyen bir çalışmadır. Hazırlıklarına 1982 yılında başlanılan Fişek Enstitüsü’nün, küçük işyerlerini bir ortak sağlık-güvenlik birimi çevresinde örgütlemesiyle yürütülmektedir. Yürüyen Kliniklerle (mobil ünit) küçük işyerlerine ulaşılması, Çıraklık Eğitim Merkezlerinde okul sağlığı birimleri oluşturulması ve bu çalışmaların yapıldığı küçük sanayi sitesinde bir “sanayide sağlık merkezi” kurulmasıyla uygulamaya konulmaktadır.1992 yılında ILO/IPEC kapsamında destek alan çalışmalar, büyük bir sıçrama göstermiştir. Bugün, kendi ürettiği olanakları da kullanarak yaşamını sürdürebileceğini kanıtlamış olup, çalışmalar Ankara, İstanbul, Denizli’de 5 merkezde yürütülmektedir.
Bu model, toplumsal içerikli önlemlerin yaşama geçirilmesinde, iş sağlığı güvenliği önlemlerini ve çocuk çalıştıran küçük işyerlerini öncelikli hedef olarak seçmiştir. Türkiye için “ilk”leri getirdiği gibi, dünya için de “ilk”ler ve “özgünlükler” taşımaktadır. Bunlar arasında, 500’ün üzerinde küçük sanayi işletmesini kapsama alabilmesi, sağlık-mühendislik-sosyal bilim boyutlarını kaynaştırmasını, kız çıraklarla ilgili çalışmalarla kadın çalışmalarını aynı potada eritmesini ve bir odak çevresinde kenetlenen çok sayıda merkezden oluşan moduler yapısını belirtebiliriz. Toplum hekimliği ile uyumlu bir yaklaşım sergileyen model küçük sanayi işverenlerinin düzenli katkılarıyla sürdürülebilirliğini sağlamıştır.
3.2. Türk İş Modeli:
Türk-İş Çalışan Çocuklar Bürosu’nun beş yıllık çalışmaları, yalnızca Türkiye değil, aynı zamanda tüm ülkeler ve özellikle gelişmekte olan ülkeler açısında ilgiyle incelenecek bir programı ve anlayışı yansıtmaktadır. Türk İş, çalışan çocukların sorunlarının çözümünde, çocuk haklarının korunup geliştirilmesinde işçi sendikalarına görev düştüğüne inanmakta ve yalnızca üyelerinin sorunları ile sınırlı bir sendikacılık anlayışını reddetmektedir. Bu yaklaşım çerçevesinde, 1993’ten günümüze çalışmalarını yoğunlaştırmakta, çalışan çocukların çalışma koşullarını iyileştirmek, çocukları eğitime yönlendirmek, çocuk işçiliğini sona erdirmek için çaba göstermektedir. Bu kapsamda şu çalışmalar yapılmıştır:
* Dokuz kentte, yüzlerce çocuğun yaşama ve çalışma koşulları saptanmış; çocuk işçiliği konusu, sendikaların da katkılarıyla eğitim çalışmalarına eklemlendirilmiştir.
* Konu, araştırmalar, ulusal seminer ve sempozyumlar, yayımlanan bülten-kitap-broşür ve afişlerle çocuk işçiliğine karşı mücadelesini ülke düzeyine yaymış ve ulusal gündeme de eklemlendirilmiştir.
* “Çok Yönlü Eylem Programı” ile Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin uygulanmasında bir işçi kuruluşu olarak aktif rol oynama; toplu pazarlık sözleşmelerine yansıtılması; çocukların tehlikeli ve riskli koşullardan kurtarılması için çocukların ve ailelerinin yönlendirilmesi, yoksulluğun önlenip refah düzeyinin arttırılması için geniş halk kesimleri lehine sosya-ekonomik politikaların yaşama geçirilmesinin sağlanması amaçlanmaktadır.
3.3. İDDG Uygulaması : 5 Ocak 1992 tarihinde Resmi Gazete’de yayınlanan “Pratik Eğitimin Verileceği İşyerleri veBunların Denetimine İlişkin Yönetmelik” olanaklarından yararlanılarak, “Esnaf ve Sanatkar Odası” bünyesinde kurulan “İşyeri Denetleme ve Danışmanlık Grupları(İDDG)” oluşturulmuştur. TESK tarafından yürütülen bu çalışma, oda-birlik-federasyon-konfederasyon şeklindeki yapı gözönüne alındığında, İDDG, en alt düzeyde, tabanda yer alan, üyeye ve işyerine en yakın birimdir. “İkili eğitim”in (yani çıraklık eğitiminin) yürütülmesinde çıkabilecek sorunları, ceza yöntemleri ile değil, denetimi danışmanlıkla birleştirerek, ana bir yumuşaklık ve esneklik getirilerek çözülmek istenmiştir. Bu çalışmalar, eğiticilerin elverişliliği, işyerinin elverişliliği, eğitimin programa uygunluğu ve istihdamın sözleşmeye-mevzuata uygunluğu başlıkları altında sıralanabilmektedir. Uygulama, İDDG’lerin eğitimleri aşamasındadır.
4.1. Ankara Sokaklarında Çalışan Çocuklar Merkezi :
Ankara Büyükşehir Belediyesi ile ILO-IPEC arasında bağıtlanan anlaşma ile başlatılan çalışmalarda, sokakta çalışan çocukların aileleriyle ilgili sorunlarını çözmek; okuyarlarsa, okullarında karşılaştıkları güçlükleri aşmak, rehabilitasyonlarını sağlamak; daha güvenli bir geleceğe yönlendirmek; diğer bir deyişle onların ihmalini ve istismarını önlemek amaçlanmaktadır. Bunun için Ankara’da Sıhhiye Çokkatlı Otoparkı içinde 200 çocuğa doğrudan hizmet verecek biçimde 1200 m2’lik bir alan, 1 Temmuz 1993 tarihinden bu yana kullanılmaktadır. Sokakta çalışan çocuklara, burada, beslenme, sağlık bakımı, spor ve animasyon faaliyetleri, eğitim yardımları yanında; sağlıklı-kalıcı meslek edinme yönünde çalışmalar da yaptırılmaktadır. Yine ailelere yönelik psikolojik danışma, tedavi ve yönlendirme hizmetleri de verilmektedir.
Çalışan Çocuklarla İlgili Son Durum
Ülkemizde çocuk çalıştırılmasında en az yaş, uzun yıllar Genel Sağlığı Koruma Yasası’ndaki (Um.Hıf.K) bir hükme dayanılarak 12 olarak korunmuştur. Bu en az çalışma yaşı 1983’te İş Yasası’nda yapılan değişiklikle 15’e yükseltilmiştir (Madde 67). Aynı maddeye göre, Çocukların sağlık ve gelişmelerine, okul veya mesleki eğitim ve mesleğe yöneltme programlarına devamlarına yahut öğrenimden faydalanma kabiliyetlerine zarar vermeyecek nitelikteki hafif işlerde 13 yaşını doldurmuş çocukların çalıştırılmaları mümkündür.
Ancak, 1926 yılında çıkarılan Borçlar Yasası’nın getirdiği “Çıraklık Sözleşmesi” olanağı, çalışan çocukların, “çırak” adı altında çalıştırılabilmesi için açık bir kapı oluşturmuştur. 1977 yılında çıkarılan Çıraklık, Kalfalık ve Ustalık Yasası ve 1986 yılında çıkarılan Çıraklık ve Mesleki Eğitim Yasası ile de beslenen bu uygulama, devletin “çalışma” ve “eğitim” ile ilgili birimleri arasında bir anlaşmazlık konusu oluşturmuştur.
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı yetkilileri, günümüzde, çalışan çocukların, haftada 5 gün işyerinde fiilen üretim yapmakta oluşuna dayanarak, “işçi” tanımlaması getirirken; Milli Eğitim Bakanlığı yetkilileri, haftada bir gün Çıraklık Eğitimi Merkezlerinde teorik ve işyerlerinde haftada beş gün pratik eğitim aldıkları savıyla “öğrenci” tanımlaması getirmektedir. Çıraklık ve Mesleki Eğitim Yasası da, kapsamına giren çalışan çocukları, bir yandan kısmi sigorta kapsamına sokarken, bir yandan da “öğrenci” olarak tanımlamıştır.
Ülkemizde, sosyal gerçeklik, çocukların erken yaşta çalışma yaşamına girmesi doğrultusundadır. Hiçbir yasak ve engelleme çabası, bugüne değin bu gerçeği değiştirmemiştir. 8 yıllık zorunlu ilköğretim uygulamasıyla, tam zamanlı çocuk işçiliğin büyük ölçüde gerileteceği uzmanlarca da paylaşılmakla birlikte; çocukların çalışma yaşamına itilmesine yol açan gereksinmeler sürdüğü için, çocuk emeğinin biçim değiştireceği öne sürülmektedir. Okul dışı zamanlarda çalışan çocuk sayısındaki yükseliş, iş hukukunun koruyucu şemsiyesinden de yararlanamayacakları için çalışan çocuklar için bazı olumsuzluklara gebedir.
Önümüzdeki dönem, yeni yeni araştırmalar ve yeni yeni eylem programları ile çocuklarımıza daha iyi bir gelecek hazırlama çabasına sahne olacaktır.
Dileğimiz, “uzun” erimde olacağını kestirdiğimiz, çocuk emeğinin sona erdirilmesinin, yoksulluk, işsizlik ve sosyal güvencesizlik sorunlarının aşılarak, “ivedilikle” gerçekleştirilmesidir.
GAZETE YAZILARI LİSTESİ :
Fişek A.G. (1979) : Çırakların Eğitilmesinde Kilit Organ MÇEK – Cumhuriyet Gazetesi 7.8.1979 s.2.
MAKALE LİSTESİ :
- Fişek A.G. (1979) : Çalışma Yaşamında Çocukların ve Gençlerin Korunması – Çalışma Dergisi (Ocak-Nisan), Çalışma Bakanlığı Yayını, Ankara
- Öke M.K. (1979) : “Ankara’da Çırakların Çalışma Koşulları” Üzerine Toplumbilimsel Araştırma – Çalışma Dergisi (Ocak-Nisan), Çalışma Bakanlığı Yayını, Ankara.
- Tezgider G. (1979) : Çalışma Hayatında Çocuğun Durumu Üzerine – Çalışma Dergisi (Ocak-Nisan), Çalışma Bakanlığı Yayını, Ankara.
- Fişek A.G. (1979) : Bir İnsan Hakkı Olarak Çocukların ve Gençlerin Korunması, Okul Defteri, Temmuz, Sayı 3.
- Fişek A.G. (1979) : Çalışan Çocukların Korunması, Sümerbank Dergisi, Nisan, Ankara.
- Fişek A.G. (1982) : Çocuk Sağlığı ve Çocuk Yaşamı, Ajans Tüba İş-İşçi Çalışma Bülteni, Yıl.7 Sayı 333.
- Fişek A.G. (1987) : Çocuk İşçilerde Beslenme ve Sağlık, Toplum ve Hekim Dergisi, Türk Tabipleri Birliği Yayını, Mar, Sayı 42.
- Özbay H. ve ark. (1991) : Ergenlikte Benlik İmajı, Çalışan ve Öğrenci Gençler Arasında Karşılaştırmalı Bir Çalışma, Türk Psikiyatri Dergisi Cilt 2 Sayı 2.
- Fişek A.G. (1993) : Çocuklar Çiçektir … Ya Çıraklar ? – Çalışma Ortamı Dergisi, Mayıs-Haziran, Sayı 8.
- Türkmen A.E. (1993) : 12-18 Yaş Çalışan Çocuklarda Beslenme – Çalışma Ortamı Dergisi, Mayıs – Haziran, Sayı 8.
- Taşyürek M. (1994) : Çocuk Çalıştıran Küçük İşyerlerinde Çalışma Ortamı, Çalışma Ortamı Dergisi, Eylül – Ekim, Sayı 16.
- Baytemür M., Koçak A., Fişek A.G. (1994) : 13-15 Yaş Diliminde Sigara İçmeyi Etkileyen Etmenler Üzerine Bir Araştırma, Çalışma Ortamı Dergisi, Mayıs-Haziran, Sayı : 14.
- Fişek A.G. (1994) : Çalışma Yaşamı, Çocuklar Dışarı, Kadınlar İçeri – Çalışma Ortam Dergisi, Kasım – Aralık, Sayı 17.
- Can Buket (1994) : Geçmişte Çalışan Çocuk Olan Ustaların Davranışlarının Kökeni- Çalışma Ortamı Dergisi, Kasım – Aralık, Sayı 17.
- Fişek A.G. (1995): Küçük Sanayi Sitelerinde İşçi Sağlığı Güvenliği Birimi : Fişek Modeli, Çalışma Ortamı Dergisi, Eylül – Ekim, Sayı 22.
- Gökler B. (1995) : Çalışan Çocuklarda Çocuk Kimliğini Yeniden Oluşturmak – Çalışma Ortamı Dergisi, Eylül – Ekim, Sayı 22.
- Fişek A.G. (1995) : Çocuk Hakları Yasası ve Çalışan Çocuklar, Mülkiyeliler Birliği Dergisi, Mayıs – Haziran, Cilt XIX, Sayı 179-180.
- Fişek A.G. (1996) : Çalışma Yaşamında Sağlık Raporu (Örnek Olgu: Çalışan
Çocuklar) Çalışma Ortamı Dergisi , Eylül – Ekim 1996, Sayı 28. - Fişek A.G. (1996) : Çalışma Yaşamının Küçük Dev Adamları – Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi, Nisan, Cilt 5, Sayı 4.
- Fişek A.G. (1996) : Çalışan Çocuk ve Sağlık, Küçük İşletme Dergisi, Antalya Esnaf ve Sanatkarlar Odaları Birliği Yayın Organı, Nisan, Yıl 2, Sayı 6.
- Fırat M. (1996) : Ayakkabıcılık Sektöründe Çocuk Çalışmasına İlişkin Gözlemler- Fişek Enstitüsü / İstanbul – Yenibosna Etkinlikleri, Çalışma Ortamı Dergisi, Eylül – Ekim, Sayı 28.
- Şahbaz H., Şahbaz T. (1996) : Ayakkabıcılık Sektöründe Çocuk Çalışmasına İlişkin Gözlemler- Fişek Enstitüsü / İzmir – Işıkkent Etkinlikleri, Çalışma Ortamı Dergisi, Eylül – Ekim, Sayı 28.
- Fişek A.G. (1997) : Çalışan Çocuklara Vakıf Türü Örgütlenme – Çalışma Ortamı Dergisi Mart – Haziran, Sayı 31-32.
- Pirler B. (1997) : Hiçbir Ekonomik Gerekçe Çocuğun Kötü Koşullarda Çalışmasını Açıklayamaz – Çalışma Ortamı Dergisi Mart – Haziran, Sayı 31-32.
- Pirler B. (1997) : Bugün Çocuk İşçiliği İstismarı Büyük Ölçekte Kayıtdışı Sektörde Gerçekleşmektedir – Çalışma Ortamı Dergisi Mart – Haziran, Sayı 31-32.
- Çelebioğlu Z. (1997) : Uluslararası Çocuk İşçilik Konferans Raporu – Çalışma Ortamı Dergisi, Kasım – Aralık, Sayı 35.
- Fişek A.G. (1998) : Çocuk Emeğinin Sona Erdirilmesi Kız ve Erkek Çocuk Arasındaki Farklar – Çalışma Ortamı Dergisi, Ocak-Şubat, Sayı 36.
- Fişek A.G. (1998) : Çalışan Çocuklar Sorununda İşveren Katkısının Geliştirilmesi – Çalışma Ortamı Dergisi, Eylül – Ekim 1998 Sayı 40.
KİTAP, ARAŞTIRMA, KONGRE ve TEZ LİSTESİ :
- Gürses F., Gürses H.B. (1979) : Dünya’da ve Türkiye’de Gençlik (1978 Yunus Nadi Armağanı) – Der Yayınları No.8 İstanbul.
- Sencer Y., Erbilgin K. (1979) : Çıraklarımızın Sorunları Bir Alan Araştırmasının Sonuçları – I.Ulusal İşçi Sağlığı (19-21 Ekim 1978) Kongre Kitabı, Türk Tabipleri Birliği Yayını, Aralık 1979 İstanbul.
- Aygün R., Akdur R. (1979) : Ankara Siteler’deki Küçük İşyerlerinin Çalışma Koşulları ve İşçilere Ait Bazı Bilgilerin Belirlenmesi Araştırması, – I.Ulusal İşçi Sağlığı (19-21 Ekim 1978) Kongre Kitabı, Türk Tabipleri Birliği Yayını, Aralık 1979 İstanbul.
- Balamir A. (1981) : Early Employment of Youth and Its Demographic Implications – (Population and Development Policy Research Project) – Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etüdleri Enstitüsü, Ocak 1981 (mimeograf).
- Centel T. (1982) : Çocuklar ile Gençlerin İş Güvenliği, İstanbul.
- Fişek A.G. (1984) : İşyerlerinde Koruyucu Sağlık Hizmetlerinin Düzeyi Araştırması (Mimeograf) *Araştırma bulgularından “İşçilerin Sağlığının Korunması – Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Doktora Tezi, 1984 Ankara’da yararlanılmıştır.
- Aktaş A.M. (1985): Apprenticeship in Small Scale Industries – ODTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi).
- Fişek A.G. (1986) : Çocuk İşçilerin Mediko Sosyal Sorunları Araştırması – MEAWARDS, (Mimeograf) * Bu araştırmanın bulguları çeşitli makalelerde kullanılmıştır: “Çalışma Yaşamı ve Çocuk, II.Ulusal İşçi Sağlığı Kongresi (4-7Nisan 1988 Ankara) Türk Tabipleri Birliği Yayını 1991” ; “Ülkenin Geleceğine Konulan İpotek Çocuk Emeği , 92-93 Petrol-İş Yıllığı. Petrol İş Sendikası Yayını 1993).
- Fişek A.G. (1986) : Special Risk Factors of Children at Work, WHO (Mimeograf) *Bazı özet bulgular, aynı adla Dünya Sağlık Örgütü’nce yayınlanan “Children at Work Special Health Risks” Technical Report Series No.756, Geneva 1987 ve *Çalışma Ortamı Dergisi No.8 Mayıs-Haziran 1993 ‘te yayınlanmıştır.
- Devlet İstatistik Enstitüsü (1986) : Adana Pamuk Toplama İşçi-Elçi-İşveren Anketi, DİE Yayını No.1295.
- Saran N., Akkayan T. (1987) : Çalışan Gençliğin İşbaşında Eğitimi, Çıraklık, Kalfalık, Mesleğe Yönelme Sorunları – Milli Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı Gençlik Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara.
- Fişek A.G. (1988) : Çalışma Yaşamı ve Çocuk – II.Ulusal İşçi Sağlığı Kongresi (4/7 Nisan 1988, Ankara) Kitabı, Ankara.
- MEKSA Vakfı (1988): “İkili Meslek Eğitimi” Uluslararası Sempozyumu (12-13 Mayıs 1988, Ankara), Meksa Yayınları No.2, Ankara.
- Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı – UNICEF (1990) : 1990’ların Çocuk Politikası Ulusal Kongresi (26-27 Mayıs 1989, Ankara) Raporu.
- Baştaymaz T. (1990) : 6-15 Yaş Grubu Bursa’da Çalışan Çocuklar Üzerine Bir Araştırma, Friedrich Ebert Vakfı Yayını , İstanbul.
- Konanç E., Gürkaynak I., Egemen A. (Ed.) (1991) : Çocukların Kötü Muameleden Korunması I.Ulusal Kongresi (12-14 Haziran1989), Ankara.
- Çocuk İstismarının ve İhmalinin Önlenmesi Birinci Balkanlar, Kafkasya ve Ortadoğu Konferansı (19-21 Nisan 1993, Ankara) Bildiri Özetleri.
- Yeni N. (1993) : Konfeksiyon Atölyelerinde Çalışan Kız Çocuklara İlişkin Bir Araştırma, Gazi Üniversitesi İş Kazalarını Araştırma ve Önleme Enstitüsü, (Yüksek Lisans Tezi)* Ayrıca Çalışma Ortamı Dergisi Mayıs – Haziran 1993 Sayı:8 ‘de özetlenmiştir.
- Köksal S., Lordoğlu K. (1993) : Geleneksel Çıraklıkan Çocuk Emeğine : Bir Alan Araştırması – Friedrich Ebert Vakfı Yayını, İstanbul * Ayrıca Çalışma Ortamı Dergisi Mayıs – Haziran 1993 Sayı:8 ‘de özetlenmiştir.
- Türkmen A.E. (1993) : Çalışan Çocukların Beslenmesi, Gazi Üniversitesi İş Kazalarını Araştırma ve Önleme Enstitüsü, (Yüksek Lisans Tezi) * Ayrıca Çalışma Ortamı Dergisi Mayıs – Haziran 1993 Sayı:8 ‘de özetlenmiştir.
- TÜRK – İŞ (1993) : Sendikalar ve Çalışan Çocuklar Semineri (22 Aralık 1993, Adapazarı) – Türk-İş Çalışan Çocuklar Bürosu, Ankara.
- TÜRK – İŞ (1993) : Çalışan Çocuklar – Türkiye’de ve Dünyada Çalışan Çocuk Sorunlarına Genel Bakış, Türk İş Çalışan Çocuklar Bürosu Yayını , Ankara.
- Ertürk Y. (1994) : Patterns of Child Labour In Rural Turkey – ILO Ankara.
- Bilgin V., Akın E., Tokuroğlu B. (1994) : Çalışan Çocukların Toplumsal Profili Ankara Sanayiinde Bir Saha Araştırması , Türk-İş Çalışan Çocuklar Bürosu, Ankara.
- Devlet İstatistik Enstitüsü (1994) : Çocuk İşgücü Anketi, DİE Yayını No. Ankara.
- Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı (1994) : Çalışan Çocuklarla İlgili Proje Denetim Raporları (Antalya-Bursa) – (Mimeograf) Ankara
- Çavdar T. (1994) : Türkiye’de Aile Ekonomi ve Siyasal Bağlamda Çocuk Emeği, (Mimeograf).
- TÜRK – İŞ (1994) : Türk-İş / Ostim Çıraklık Eğitimi Merkezi Çalışan Çocukların Sorunları Semineri (3 Mayıs 1994), Türk İş Çalışan Çocuklar Bürosu Yayını, Ankara.
- İlik B., Türkmen Z., Geter R. (1994) : Sokaktan Ustalığa, Ankara.
- İlik B., Türkmen Z. (1994) : Sokakta Çalışan Çocuklar, Ankara.
- TÜRK – İŞ (1995) : Çalışan Çocuklar ve Genç İşçilerin Sorunları Çözüm Yolları Ulusal Sempozyumu (16-18 Mayıs 1995, İzmir) , Türk-İş Yayınları No. 188 Ankara.
- Baştaymaz T., Dülgeroğlu E. (1995) : Çalışan Çocukların Sorunları Gelecek Beklentileri ve Sendikalara Düşen Görevler (İstanbul Deri İşkolunun Ayakkabıcılık Alt Sektöründe Bir Alan Araştırması) – Türkiye İşçi Sendikaları Konfederasyonu (TÜRK-İŞ) – (Mimeograf).
- Bulutay T. (1995) : Türkiye’de Çalışan Çocuklar, DIE / ILO Yayını, No.1840
Ankara. - Erder S. (1995) : Eğitim Yöneticileri ve Çalışan Çocuklar Araştırması, İnsan Kaynağını Geliştirme Vakfı, İstanbul.
- Türkiye Kalkınma Vakfı Durağan Projeler Müdürlüğü (1995) : Kırsal Alanda Çalışan Çocuklar : Sorunlar, Uygulamalar Öneriler (Yayınlanmamış Rapor)
- Ulukan E. (1995) : ILO-IPEC Çerçevesinde İşyeri Denetleme ve Danışmanlık Gruplarının İncelenmesi Araştırması , TES-AR Yayını (Mimeograf), Ankara.
- Fişek A.G. (1995): 2000’e 5 Kala Türkiye ve Dünya Çocuklarının Durumu, 31.Türk Pediatri Kongresi (23-27 Ekim 1995) İstanbul.
- Ünal Ş. (1996) : Halıcılık Sektöründe Çocuk Emeğinin Rolü – TES-AR Yayını, (Mimeograf) Ankara.
- Karabulut Ö. (1996) : Türkiye’de Çalışan Çocuklar – Friedrich Ebert Vakfı, İstanbul.
- Kahramanoğlu E. (Ed.) (1996) : Türkiye’de Çalışan Çocuklar Sorunu ve Çözüm Yolları – H.Ü. Sosyal Hizmetler Yüksekokulu ve Friedrich – Naumann Vakfı Yayını, Ankara.
- İnan R. (1997) : Ankara Siteler’de Küçük Ölçekli Mobilya Atölyelerinde Çalışan Çırakların Genel Özellikleri ile İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği ile İlgili Bilgi Düzeyleri – Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Anabilim Dalı (Yüksek Lisans Tezi).
- Fişek A.G. (1996) : Çalışan Çocuklara Yönelik Bir Hizmet: Fişek Enstitüsü Etkinlikleri, Çocuk İstismarını ve İhmalini Önleme II.Ulusal Kongresi (24-26 Nisan 1996,Ankara) Çocuk İstismarını ve İhmalini Önleme Derneği.
- Kars Ö. (1996) : Çocuk İstismarı Neden ve Sonuçları – Ankara.
- Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Teftiş Kurulu Başkanlığı (1994) : Türkiye’de Çalışan Çocuklar Saha Araştırması Ön Raporu, Ankara.
- Boratav A.B. : Çalışma Yaşamı ve Ergen Gelişimi, ODTÜ Psikoloji Bölümü (Mimeograf).
- Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu (1995) : Küçük Ölçekli Metal Sanayii İşverenlerinin Çalışan Çocuklara İlişkin duyarlılıklarını Arttırmak Konulu TİSK-IPEC Projesi Anket Çalışması, (Mimeograf).
- Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu (1996) : Organize Sanayi Bölgelerinde Çocuk İşgücü – TİSK Yayını No.156.
- Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Teftiş Kurulu Başkanlığı (1996) : ILO -IPEC Proje Raporu, Ankara (Mimeograf).
- Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu (1997) : Sanayi Bölgelerinde Çalışan Çocukların Sorunları – TİSK Yayını No.171.
- Çevik, D. (1997) : Çalışmazsam Okuyamam – Ankara Büyükşehir Belediyesi, Ankara.
- Emniyet Genel Müdürlüğü Asayiş Daire Başkanlığı (1998) : Emniyet Genel Müdürlüğü Küçükleri Koruma Hizmetleri Yönetici Semineri Notları, Yayın No.3 Ankara.
- Çolak Ö.F. (1998) : Küreselleşme, Beşeri Sermaye ve Çocuk İşgücü – Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu (TİSK) Yayını No.177.
- Milli Eğitim Bakanlığı Çıraklık ve Yaygın Eğitim Genel Müdürlüğü (1997) : Çalışma Hayatı ve Mesleki Eğitim Sisteminde Çıraklık Eğitimi Araştırması, Ankara.
- Özcan Y.Z., Akşit B., Dayıoğlu M., Gündüz-Hoşgör A. (1998) : Türkiye ILO-IPEC Programları Ülke Raporu – Ankara.
- Fırat M. (1998) : 15 Yaş Altı Çalışan Çocuklar ile Aynı Yaş Grubundaki Okuyan Çocukların Sağlık ve Sosyal Yönden Karşılaştırılması, Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı (Doktora Tezi), İstanbul.
- Fişek A.G. (1998) : Çalışma Koşullarının Çalışan Çocuklara Getirdiği Yük – 6.Ergonomi Kongresi (27-29 Mayıs 1998) Kitabı, Milli Prodüktivite Merkezi Yayınları No.622.
- Fişek A.G. (1998) : Health Services for Working Children in Turkey, XXII.International Congress of Pediatrics (9-14 August 1998, Amsterdam) Summary of Proceedings.
- Yazman I. (1998) : 75 Soruda İDDG El Kitabı – ILO/TES-AR Yayını, Ankara.
- Fişek A.G. (1998) : Çalışan Çocuklar Sorununda İşveren Katkısının
Geliştirilmesi, Çalışma Ortamı Dergisi, Eylül Ekim, Başı 40,
Karabulut Ö. (1998) : Çocuk İşçiliğine Karşı Sendikal Mücadele Türk-İş Modeli – Türk-İş/ILO/UNICEF Yayını, Ankara