(15-17 Ekim 2003, Ankara)
FİŞEK ENSTİTÜSÜ ÇALIŞAN ÇOCUKLAR
BİLİM VE EYLEM MERKEZİ VAKFI :
İLKLER VE ÖZGÜNLÜKLER*
OYA FİŞEK
Çocukların erken yaşta sanayide çalışmaya başlaması bugün için ne ilktir, ne de son… Onları saran ekonomik ve sosyal sorunlar gittikçe artmakta; eğitimlerini sürdürme ve bu yolla kendilerine toplumda saygın bir yer edinmeleri güçleşmektedir. Onları bireysel kurtuluş olarak çalışma yaşamına iten yetersiz sosyal güvenlik sisteminin, yakın gelecekte, çalışan çalışmayan herkesi kapsayıp, doyurucu bir güvence sunması da uzak bir olasılıktır.
Bu koşullar altında çalışan çocukların çalışma yaşamından uzaklaştırılması ancak uzun erimde gerçekleşebilecektir. Geçen sürede ise çocukların Sismondi’nin 19.yüzyılın başlarında söylediği gibi “yitirilmiş kuşaklar” olmaması için, uzun erimde beklentiler gerçekleşene değin, kısa erimde çalışan çocukların yaşamı kolaylaştırılmalı, destek hizmetleri sunulmalıdır.
Fişek Enstitüsü Çalışan Çocuklar Bilim ve Eylem Merkezi, çalışmalarını hem kısa ve hem de uzun erimli amaçlar çerçevesinde toplamıştır. Sanayide çalışan çocuklarla ağırlıklı olarak ilgilenmekte olup; sorunu tek başına aşmak gibi bir iddiası da bulunmamaktadır. Çünkü bu sorunları ülke çapında çözecek olan sosyal devlettir. Bizler gönüllü kuruluşlar olarak ancak model sunabilir; bir şeylerin başarılabilirliğini gösterir; baskı grubu olarak işlev görebiliriz. Ama bu model çalışmaları, ülke çapında genelleştirecek olan sosyal devletin ta kendisidir.
Bu yüzden çalışmalarımız ilkleri ve özgünlükleri içermektedir:
İlk işyeri grup sağlık-güvenlik birimi : 1982 yılından beri sürmektedir. Yürüyen Klinik, Yürüyen Diş Kliniği, Yürüyen Rontgen ile işyerlerine ulaşılmakta; çocuklara ücretsiz, yetişkinlere ise işveren tarafından ödenmek üzere ücretli hizmet sunulmaktadır. Düzenli sağlık taramaları, kulak işitme testleri, akciğer fonksiyon testleri, risk analizleri ve gürültü düzeyi ölçümleri ile desteklenen çalışmalar, 500 işyerine ulaşmaktadır. Bu çapta bir uygulama ülkemizde tektir. Bu model çalışma, Çalışma Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın dikkatini çekmiş ve bu “grup işyeri hekimliği” uygulamasının ülke çapından yaygınlaştırılabilmesi için çalışmalar başlatılmıştır.
İlk kapsamlı çalışan çocuklar üzerine araştırmalar: 1984’te MEAWARDS (Orta-doğu Sosyal Bilim Ödülü) kapsamında “Çalışan Çocukların Mediko-Sosyal Sorunları Araştırması” ile 690 sanayide çalışan çocuğa ulaşılmış ve 100’ü aşkın soruya alınan yanıtla, ülkemizdeki ilk geniş kapsamlı çalışan çocuk araştırması gerçekleştirilmiştir. Hemen bunun ardında 1985 yılında Dünya Sağlık Örgütü’nün desteği ile “Çalışan Çocukların Karşı Karşıya Oldukları İşteki Risk Etmenleri” adlı çalışma yürütülmüş; sanayiin yanında, tarımda ve inşaatta çocuk çalışması ile ilgili veriler elde edilmiş ve değerlendirilmiştir.
ILO/IPEC kapsamında yürütülen projeler : Uluslararası Çalışma Örgütü tarafından, dünya çapında ve 1992 yılında başlatılan “Çocuk Emeğinin Sona Erdirilmesi Uluslararası Programı”na ülkemizden katılan ilk 3 projeden birinin yürütücüsü, Enstitümüz olmuştur. Çalışma Bakanlığı ve Ankara Büyükşehir Belediyesi’nin yanında, Fişek Enstitüsü, Ankara, İstanbul, Denizli’de “çocuk çalıştıran küçük işyerlerine yönelik sağlık ve sosyal hizmet sunumu (Fişek Modeli)” ve “çocuk çalıştıran küçük işyerlerinde iş koşullarının geliştirilmesi ve iş güvenliği sergievi” projelerini gerçekleştirmiştir (1992-1997). Ayrıntılı bilgi için Ek-1’e bakınız.
Bu model çalışmayla, 1996 yılında Birleşmiş Milletler İnsan Yerleşimleri Konferansı (Habitat-II) kapsamında açılan “En İyi Uygulamalar Sergisi”ne kabul edilen 8 Türk projesinden biri olmuş ve TC Cumhurbaşkanlığı Takdir Belgesi’ni kazandırmıştır.
Denizli’de yürütülen ve yeni ufuklar açan çalışmanın özelliği, projenin kız çıraklar etrafında kurulmuş olmasıdır. Türkiye’de ilk kez çocuk emeği olgusu içerisindeki toplumsal cinsiyet boyutunu ortaya koyan Vakfımız, oluşmuş bulunan eşitsizliği, verilere dayanarak ortaya koymayı sürdürmekte ve bir müdahale programı geliştirmiş bulunmaktadır. Çalışmalar eğitim-iletişimle desteklenmektedir. Eğitim konuları arasında, bağımsız kimlik edinme, toplumsal cinsiyet, özgüven geliştirme, haklar ve hukukun koruyucu şemsiyesi vb yer almaktadır. Yaptığımız bu çalışmalarda, kızların katılımcılığı, mesleklerini sahiplenişleri ve evlilik yaşlarındaki gecikmeler umut vericidir.
Sanayide çalışan çocuklarla ilgilenmeyi hedef olarak seçen ilk vakıf : Ülkemizde bir çok konuda çok sayıda sivil toplum örgütü bulunmaktadır. Bazı görüşlere göre bu konuda enflasyon yaşanmaktadır. Ancak sanayide çalışan çocuklar, gözden uzak oldukları gibi, gönülden de uzak kalmışlardır. Ülkemizde sanayide çalışan çocuklarla ilgili tek sivil toplum örgütü Fişek Enstitüsü Çalışan Çocuklar Bilim ve Eylem Merkezi Vakfı’dır.
Avrupa Gençlik Fonu’nun desteği ile başlatılan ve bu can-suyundan sonra Vakfın kendi olanakları ile sürdürdüğü bir projede “Nimetlerin ve Standartların Çıraklarla Paylaşılması” ya da “Çırakların Yaz Tatili” projesidir. Yıllık ücretli izin hakkından bile yararlanamayan; yararlansa bile deniz, kum, güneş gibi nimetlerden yararlanamayacak olan çıraklarla birlikte yaz tatiline gidilmektedir. Her yıl 10 kız ve 10 erkek çırak, yüzme öğrenmekte, oyunlar oynamakta ve çocukluklarını yeniden yaşamaktadırlar. Bunun yanında günlük iletişim toplantılarında, kadına bakış açısından aile planlamasına; sağlığı korumadan iş güvenliğine kadar pek çok konu konuşulmaktadır.
İlk internet erişimli Çocuk Emeği Kütüphanesi : 2002 yılından başlayarak fisek.org.tr/kutuphane adresine girenler, kendilerini yepyeni bir yazılımla hazırlanmış bir kütüphaneler yerleşkesinde bulmaktadırlar. Bu yerleşke içerisindeki en önem verilen kütüphanelerden biri de “Çocuk Emeği Kütüphanesi”dir. Türkçe ve ingilizce büyük çapta kitabın yer aldığı bu kütüphane, ülkemizdeki ilk ve tek çocuk emeği üzerine kütüphane niteliği taşımaktadır.
Ülkemizde “iş sağlığı güvenliği”, “çocuk emeği” vb konuları içeren ilk en uzun soluklu dergi de Vakfın yayını olan Çalışma Ortamı dergisidir. İki ayda bir yayınlanan dergi, hiç aksamadan-gecikmeden 11 yıldır yayın yaşamını sürdürmektedir. Uzunca bir süredir Bakanlıkca satın alınarak, halk kütüphanelerine gönderilmektedir.
- Fişek Enstitüsü’nün şemsiyesi altındaki 4 web sayfasının günlük ziyaretçi sayısı 1000’i aşmaktadır (www.fisek.com.tr www.beyingocu.com www.isguvenligi.net). Kolay ulaşımı, bilgi vermede sınırsızlığı, rahat okunabilirliği ve özgünlükleri ile ilgi görmektedirler.
Gönüllülerimizin el emeği ve göznuru çalışmaları, resim ve fotoğraf sanatçılarının çalışmaları ve saydam gösterileri; Perşembe Söyleşileri ile Düşünce Atölyeleri, eylemle sanatı buluşturan bir ortam yaratmıştır. Prof.Dr.Nusret H.Fişek Bilim ve Sanat Ortamı adını verdiğimiz salonumuz, bir yanıyla gönüllülerimizi ve çevremizi zenginleştiren bir ortam; bir yanıyla da kamuoyu oluşturmanın bir aracı olmaktadır.
Vakfımız biri 1998’de ilköğretim öğrencileri arasında “Çalışan Çocuklar” temalı resim, şiir ve düzyazı yarışması; diğeri 2002 yılında ve isteyenler arasında “I. Çalışan Çocuklar Fotoğraf Yarışması” gerçekleştirmiştir. Web sayfalarımızda izlenebilecek olan bu yapıtlar, konuyla ilgili görsel malzemeyi de zenginleştirmiştir. 2004 yılı “II.Çalışan Çocuklar Fotoğraf Yarışması” için de katılımcılara duyurular çıkarılmıştır.
Fişek Enstitüsü Çalışan Çocuklar Bilim ve Eylem Merkezi Vakfı, yaşıtları okurken, parklarda oynarken ve toplumun sunduğu olanaklardan yararlanırken; çalışan çocukların hem bunlardan yoksun kalmalarını ve hem de üretimleri ile kamu fonlarına katkıda bulunmalarını bir adaletsizlik olarak görmektedir. Onun için toplumun çalışan çocuklara bir vefa borcu olduğunu düşünmektedir. “En az parasal kaynak ve en yüksek gönüllü gücü” ile yürüttüğümüz çalışmalarla hem bu borcu ödemeye çalışıyoruz; hem de topluma benzer uygulamalarla borç ödemelerinin yaygınlaştırmasını öneriyoruz.
—————————————–
EK-1 :
İşveren katkısıyla Çalışan Çocuklara Sağlık Sosyal Hizmet Sunumu
(Fişek Modeli)
Çalışan çocuklara yönelik etkinlikler, dört odakta yürütülmektedir:
- Sanayide Sağlık Merkezi: Seçilen sanayi sitesinde, çocukların zorda kaldıklarında başvurabilecekleri yerleşik bir birimin bulunması gerekmektedir. Hemşirenin günboyu görev yaptığı, aynı zamanda kazaya uğrayan ya da hastalananlara ilk yardım vs hizmetlerin sunulduğu bu birim, aynı zamanda “Sergievi“nin kurulduğu yerdir.
- Çıraklık Eğitim Merkezinde Yürütülen Çalışmalar: Çıraklık Eğitim Merkezi’ndeki birinci sınıf öğrencilerini hedefleyen bu çalışma, çocukları sağlık yönünden kontroldan geçirmenin ötesinde, sosyal boyutlarıyla onları kavrama, hemşirelik hizmetlerini ve “Sanayide Sağlık Merkezi“ni onlara tanıtmayı, iş sağlığı güvenliği konusunda eğitimlerine katkıda bulunmayı hedeflemektedir.
Küçük İşyerlerinde Yürütülen Çalışmalar: Küçük ölçekli işyerleri, çocukların ağırlıklı olarak çalıştıkları işyerleridir. Yaptığımız araştırmalar, çocukların daha çok 15 ve daha az işçi çalıştıran işyerlerinde kümelendiğini; bunların çalışma koşullarının göreceli olarak kötü olduğunu ortaya koymuştur. Bu işyerlerinde, ister çocuk olsun ister yetişkin olsun, tüm işçiler, çalışmamızda sağlık incelemesinden geçirilmektedir. Bunun yanında, çalışma ortamının çeşitli ölçüm araçlarından da yararlanarak değerlendirilmesi yapılmakta; geliştirilme yollarıyla ilgili öneriler sunulmaktadır.
Sergievi ve İş Güvenliği Destek Hizmet Sistemi: Çalışma ortamının olumlu hale getirilebilmesinin koşullarından biri de, önlemlerin ve yararlanacak kişisel korunma araçlarının tanıtılması ve sunulmasıdır. Sergievi
çalışması, hem tüm bu önlem ve koruyucuları, tüm çeşitleriyle gözler önüne sermekte; hem de yapılan işin gereklerine uygun koruyucunun , işverence elde edilebilmesini sağlamaktadır. Bunların işyerlerinde yaygınlaştırılması ve bilinçle deneyimle yapılabilmesi için eğitim-danışmanlık, risk analizi ve strateji geliştirme çalışmaları, ölçüm vb destek hizmetleri sunulmaktadır.