Hazırlayan : Onur Sunal
Çocuk kimdir? Çocuk, 1989 Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi ve ILO’nun (Uluslarası Çalışma Örgütü’nün) 182 numaralı “Çocuk Emeği’nin En Kötü Halleri” sözleşmesine göre, 18 yaşın altındaki bütün bireylerdir.
ILO’nun “Çocuk Emeği” ile ilgili yaptığı çalışmalarda temel alınan yaş ise 5-18 arasıdır. Bunun nedeni ise 5 yaş ve altındaki çocukların çalışamayacak ve okula gidemeyecek kadar küçük kabul edilmeleridir.
Çocuklara ilişkin yaş grupları ILO çalışmalarında 2 şekilde belirlenir. Ekonomik faaliyet içinde bulunan çocuklar ile ilgili hesaplamalar için 5-9, 10-14 ve 15-17 yaş grupları kullanılır. Çocuk işçiler ve tehlikeli çocuk işleri ile ilgili tahminler yapılırken, 5-11 ve 12-14 aralıkları kullanılır. Bunun nedeni ise ILO’nun 138 numaralı “işe alınma için en düşük yaş” sözleşmesine uygunluk sağlama amacıdır.
İş, ILO tarafından Ulusal Muhasebe Hesapları için kullanılan “Ekonomik Faaliyet” kavramıyla açıklanır. Ekonomik faaliyet, ücretli ya da ücretsiz olsun piyasa için yapılan bütün işleri kapsar. Bununla birlikte kişisel tüketim ve kullanım için ücretsiz olarak yapılan işleri de kapsar. Dolayısıyla, ücretli ya da ücretsiz, formel ya da enformel sektörde ve kentte ya da kırda yapılan bütün işleri kapsar. Örneğin aile içinde piyasada satılmak üzere yapılan bir üretimde çalışan çocuk, ekonomik olarak aktif kabul edilirken, ya da başkalarının evinde hizmetçilik yapan çocuk ücret alıyor olsa da olmasa da ekonomik olarak aktif kabul edilirken, kendi evinde günlük işlerin devamı için annesine yardım eden bir çocuk ekonomik olarak aktif kabul edilmemektedir
Çocuk işçilik:ILO, Çocuklar tarafından yapılan faaliyetlerin tamamını çocuk işçiliği olarak kabul etmemektedir. ILO, tahminler yapar ve durumu değerlendirirken ortadan kaldırılması gereken çocuk işçiliği ile çocuğa zarar vermediği bilinen kabul edilebilir çocuk faaliyetleri arasında ince bir çizgi çizmektedir. Bunlarla birlikte değişik biçimlerde görülen çocuk işçiliği ile “Çocuk Emeğinin En Kötü Halleri” arasında da bir ayrım yapmaktadır.
ILO’nun “Çocuk şçiliği” tanımı, 138 numaralı “En Düşük Yaş” sözleşmesine dayanmaktadır. Bu sözleşmeye göre zorunlu eğitimini bitirmemiş ve 15 yaşın altında çalıştırılan çocuklar, çocuk işçi olarak kabul edilir. Ancak bazı ülkeler, yasal düzenlemeler yapmak yoluyla, çocuğu okulundan alıkoymayan, fiziksel, ruhsal ve sosyal açıdan gelişimine engel olmayan işler için 13-15 yaş arası çocukların çalışmasına izin verebilir ve bazı işleri “Hafif İşler” olarak tanımlamak yoluyla bazı ekonomik faaliyetlerin çocuklar tarafından yapılmasına müsaade edebilir.
Genel olarak, ILO’nun 138 no’lu sözleşmesine göre;
- Zorunlu eğitimi bitirmek ve 15 yaş en düşük sınırdır.
- “Hafif” olarak tanımlanan işler için en düşük yaş 13’tür.
- “Tehlikeli İşler” için ise 18 yaş en düşük sınırdır.
Gelişmemiş ülkeler için ise ayrıksı (istisna) olarak;
-14 yaş en düşük sınırdır.
-“Hafif İşler” için ise sınır 12’ye çekilebilir.
“Hafif İşler“, tanımlaması oldukça zor bir kavramdır. ILO’nun 138 no’lu sözleşmesinin 7. bendine göre, hafif işler, çocuğu okulundan alıkoymayan, fiziksel, ruhsal ve sosyal açıdan gelişimine engel olmayan işlerdir. ILO, yaptığı çalışmalar için 12-14 yaş arası çocuklar için tehlikeli olmayan ve haftada 14 saati geçmeyen işler olarak belirlenmiştir.
15-17 yaş arasındaki çocuklar zorunlu eğitimlerini tamamlamışlar ise “Sıradan(Regular) işler“de çalışabilirler. Bunlar işin yapılışı itibarıyla tehlikeli olmayan işlerdir. Ne var ki çalışma süresi haftalık 43 saati aşıyor ise o zaman tehlikeli işler arasına girer ve bu da çocuk işçilik olarak kabul edilir.
“Tehlikeli İşler“, yapılış şekli ya da doğası gereği çocuğun ruhsal ve bedensel sağlığında zedelenmeye yol açan işlerdir. Bunlarla birlikte iş tehlikeli olmasa bile sıradan işler için bile çalışma saati haftada 43 saati geçiyorsa o zaman bu işler de tehlikeli işler arasına sokulabilir. Dolayısıyla 15 yaş üzerinde, sıradan ve tehlikeli kabul edilmeyen sektörlerde çalışmak için elverişli olanlar için bile haftalık çalışma saati 43’ü geçiyorsa bu da çocuk işçilik olarak kabul edilir. Bunlar,”Çocuk Emeğinin En kötü Biçimleri“nden biridir.
ILO’ya göre “Tehlikeli kabul edilen” işler için ölçütler şöyledir;
- Çocukların fiziksel, psikolojik ve cinsel istismara uğradığı işler
- Yer altında, su
altında, yükseklerde ve sınır konulan işlerde
- Tehlikeli makinalar, eşyalar, araç ve gereçlerle çalışma ve elle ağır yüklerin taşınması
- Sağlıksız ortamlarda çalışarak, tehlikeli maddelere, süreçlere, sıcaklıklara, gürültüye ve titreşime sunuk (maruz) kalma
- Zor koşullarda, uzun saatlerle ya da işverenin çizdiği katı sınırlar altında çalışma
ILO’nun “En Kötü Biçimlerdeki Çocuk Emeğinin Sona Erdirilmesi İçin Açil Eylem Sözleşmesi“nde (no. 182) bu en kötü biçimler şöyle tanımlanmıştır:
- Her türlü kölelik ve buna benzer çocukların kaçırılması(trafficking), satılması, borçla(debt) bağlama, zorla(forced) çalıştırma ve çocukların zorla silahlandırılması ve savaştırılması
- Çocukların fuhuş amacıyla kullanılması, cinsel olarak sömürülmesi, pornografi ve benzeri faaliyetlere sokulması
- Çocukların uyuşturucu ticareti gibi yasadışı(illicit) faaliyetlere sokulması
“Çocukların Kaçırılması(Trafficking)” Birleşmiş Milletlerin, İnsanların, Özellikle Kadın ve Çocukların Kaçırılmasını Cezalandırmak, Sindirmek ve Önlemek konusundaki protokolü konuyu en iyi açıklayan resmi tanımlamadır. Buna göre, sömürü (fuhuş, pornografi, zorla çalıştırma, borca sokma vb.) amacıyla çocukların ülkeler içinde ve ülkeler arasında taşınması ve buna yataklık edilmesi çocukların kaçırılmasıdır.
“Zorla ve Bağlı(Bonded) Çalıştırma” ILO’nun 29 no’lu sözleşmesine göre, kişilerin kendi istekleri dışında çalıştırılmaları, zorla çalıştırmadır. Çocuk emeğinin diğer biçimlerimden ayırırken şu noktalara dikkat etmek gerekir:
-Serbest dolaşma ve hareket etme özgürlüğünün kısıtlanması
-Çocuk üstünde kanunların belirttiği şeklilerin dışında kontrol kurma
-Fiziksel ve ruhsal şiddet
– Çocuk onayının olmayışı
Borçla(debt) çalıştırma ise, zorla çalıştırmanın bir şeklidir. Burada baskının kaynağı borçlandırmadır. Haksız ve usulsüz şekilde borçlandırılan kişilerden ödenmesi mümkün olmayan parasal meblağlar talep edilmesi ve bu kişilerin bu borcu ödemek için zorla çalıştırılması.
“Çocuk Askerler” kavramı, silahlı kuvvetler ve gruplar içerisinde haber götüren, mayın döşeyen, silah kullanan, yemek pişiren, hammallık yapan, cinsel olarak kullanılan bütün çocukları kapsar. Burada zorlama ya da çocuğun onayının (rıza) olması önemli değildir. 18 yaşın altındaki herkes çocuktur ve silahlı kuvvetler içinde ne yolla olursa olsun yer almamalıdırlar.
Çocukların pornografi ve fuhuş amaçlı kullanılmaları ve çalıştırılmaları genel olarak çocukların “Ticari Nedenlerle Cinsel Açıdan Sömürülmeleridir(Commercial Sexual Exploitation of Children)”. Bu konu aslında diğer kavramlarla da yakın bağlantı içerisindedir. Burada unutulmaması gereken çocukların fuhuş ve pornografiye zorla sürüklendirildikleri gerçeğidir. Aynı zamanda pek çok kaçırılan çocuk, sonunda bu tuzağa düşürülmektedir. Bu küresel olarak büyüyen bir sorundur.
“Yasadışı(illicit) faaliyetler” ise, hırsızlık yapma, uyuşturucu satma ve bunun gibi kavramları içerir.
Yukarıdaki açıklamaların tümünü göz önünde bulundurusak aşağıdaki gibi kavramları toparlayan bir tablo elde edebiliriz.
|
Yaş Grupları |
Çalışma
|
|||
|
|
Tehlikeli (Tehlikeli olmayan sektörlerde |
Çocuk Emeğinin En Kötü |
||
|
|
Hafif (Haftada 14 saatten |
Sıradan (Haftada 14 saat ile |
Tehlikeli (Tehlikeli |
Koşulsuz (Kaçırılma, |
|
5-11 |
|
|
|
|
|
12-14 |
|
|
|
|
|
15-17 |
|
|
|
|
Tablo’da boyanmış olan alanlar, ortadan yok edilmek istenen çocuk emeği biçimleridir.
-5-11 yaş arası çocuklar için hafif işler dahi hoşgörü sınırları dışındadır.
-12-14 yaş arası çocuklar için ise sadece haftada 14 saatten az olmak koşulu ile tehlikeli olmadığı bilinen sektörlerde çalışmak çocuk işçiliği olarak kabul edilmez. Bu bir ekonomik faaliyet olarak değerlendirilir ve çocuk okuldan alıkonulmadıkça ve ruhsal-bedensel sağlığı ve gelişimi etkilenmedikçe hoşgörülebilir.
-15-17 arasındaki çocuklar için ise en düşük yaş ölçütünü yerine getirdikleri ve zorunlu eğitimlerini tamamladıkları sürece sıradan işlerde haftada 43 saate kadar çalışma izni verilmiştir. Buna göre haftada 43 saatten çok sıradan, tehlikeli olmayan bir işte bile olsa çalışmak bu yaş grubu için de tehlikeli olarak kabul edilmiş ve çocuk emeğinin en kötü biçimleri arasına sokulmuştur.
-Bütün yaş grupları için “Çocuk Emeğinin En Kötü Biçimleri” kabul edilemez ve yok edilmesi gereken alan olarak belirlenmiş ve boyanmıştır.
Tablo 1 – Ekonomik Faaliyet Gösteren Çocukların Yaş Grubu ve Cinsiyete Göre Sayılarının 2000-2004 Yılı Karşılaştırması
|
Yaş Grupları |
Çocuk Nüfus |
Ekonomik Faaliyet Gösterenler |
Çocuk İşçiler |
Tehlikeli İşlerde Çocuklar |
|||||
|
Yıllar |
2000 |
2004 |
2000 |
2004 |
2000 |
2004 |
2000 |
2004 |
|
5-17 |
Sayı (milyon) |
1.531,4 |
1.566,3 |
351,9 |
317,4 |
245,5 |
217,7 |
170,5 |
126,3 |
|
% Yaş grubu |
100,0 |
100,0 |
23,0 |
20,3 |
16,0 |
13,9 |
11,1 |
8,1 |
|
|
% değişme 2000-2004 |
|
2,3 |
|
-9,8 |
|
-11,3 |
|
-25,9 |
|
|
5-14 |
Sayı |
1,199,4 |
1,206,5 |
211,0 |
190,7 |
186,3 |
165,8 |
111,3 |
74,4 |
|
% Yaş grubu |
100,0 |
100,0 |
17,6 |
15,8 |
15,5 |
13,7 |
9,3 |
6,2 |
|
|
% değişme 2000-2004 |
|
0,6 |
|
-9,6 |
|
-11,0 |
|
-33,2 |
|
|
15-17 |
Sayı |
332,0 |
359,8 |
140,9 |
126,7 |
59,2 |
51,9 |
59,2 |
51,9 |
|
% Yaş Grubu |
100,0 |
100,0 |
42,4 |
35,2 |
17,8 |
14,4 |
17,8 |
14,4 |
|
|
% değişme 2000-2004 |
|
8,4 |
|
-10,1 |
|
-12,3 |
|
-12,3 |
|
Tablo 2 – 5-17 Yaş Arası Çocuk Emeğinin En kötü Biçimleri için yapılmış 2000 yılı tahminleri
|
Çocuk Emeğinin |
8.400.000 |
|
|
Kaçırılan |
1.200.000 |
|
Zorla Çalıştırılan |
5.700.000 |
|
|
Çocuk Askerler |
300.000 |
|
|
Çocuk Fahişeler |
1.800.000 |
|
|
Yasadışı İşlerde |
600.000 |
|
|
Tehlikeli İşlerde Çalışan |
170.500.000 |
|
|
ÇOCUK EMEĞİNİN EN KÖTÜ BİÇİMLERİ |
178.900.000 |
|
Tablo 3 – Dünya Ölçeğinde Ekonomik Faaliyet İçinde Bulunan Çocuklar, Çocuk İşçiler ve Tehlikeli İşlerde Çalışan Çocuklar için yapılmış 2000 yılı tahminleri
|
Yaş Grupları |
Ekonomik Aktif Çocuklar |
Çocuk İşçiler (Çİ) |
% Çİ / EAÇ |
Tehlikeli İşlerde Çalışan |
%TİÇ |
%TİÇ / Çİ |
|
5-11 |
109.700.000 |
109.700.000 |
100,0 |
60.500.000 |
55,2 |
55,2 |
|
12-14 |
101.100.000 |
76.600.000 |
75,8 |
50.800.000 |
50,2 |
66,3 |
|
toplam 5-14 |
210.800.000 |
186.300.000 |
88,4 |
111.300.000 |
52,8 |
59,7 |
|
15-17 |
140.900.000 |
59.200.000 |
42,0 |
59.200.000 |
42,0 |
100,0 |
|
toplam (5-17) |
351.700.000 |
245.500.000 |
69,8 |
170.500.000 |
48,5 |
69,5 |
Tablo 4 – 2000 yılı 5-17 Yaş Arası Çocukların Bölgelere Göre Ekonomik Faaliyet Tahminleri
|
Yaş
|
Bölgeler |
Çocuk
|
Ekonomik
|
% Aktif olma oranı |
|
5-9
|
Kalkınmış Ülkeler |
59.600.000 |
800.000 |
1,4 |
|
Eski Doğu Bloğu |
27.700.000 |
900.000 |
3,1 |
|
|
Asya ve Pasifik |
335.400.000 |
40.000.000 |
12,3 |
|
|
Latin Amerika |
54.400.000 |
5.800.000 |
10,6 |
|
|
Sahara Altı Afrika |
88.800.000 |
20.900.000 |
23,6 |
|
|
Ortadoğu |
44.200.000 |
4.800.000 |
10,8 |
|
|
10-14 |
Kalkınmış Ülkeler |
59.400.000 |
1.700.000 |
2,8 |
|
Eski Doğu Bloğu |
34.700.000 |
1.500.000 |
4,2 |
|
|
Asya ve Pasifik |
329.700.000 |
83.700.000 |
26,5 |
|
|
Latin Amerika |
53.700.000 |
11.600.000 |
21,5 |
|
|
Sahara Altı Afrika |
78.100.000 |
27.100.000 |
34,7 |
|
|
Ortadoğu |
43.700,000 |
8.600.000 |
19,6 |
|
|
15-17 |
Kalkınmış Ülkeler |
36.700.000 |
11.500.000 |
31,3 |
|
Eski Doğu Bloğu |
20.600.000 |
6.000.000 |
29,1 |
|
|
Asya ve Pasifik |
179.500.000 |
86.900.000 |
48,4 |
|
|
Latin Amerika |
31.200.000 |
10.300.000 |
35,0 |
|
|
Sahara Altı Afrika |
40.300.000 |
18.100.000 |
44,8 |
|
|
Ortadoğu |
23.700.000 |
7.500.000 |
31,8 |
Tablo 5 Çalışan Çocukların Sektörel dağılımı
|
Sektörler |
% oran |
|
Tarım, avcılık, balıkçılık ve ormancılık |
70,4 |
|
Üretim |
8,3 |
|
Toptan perakende satış, oteller ve restoranlar |
8,3 |
|
Sosyal ve kişisel hizmetler |
6,5 |
|
Taşıma, depolama ve haberleşme |
3,8 |
|
İnşaat |
1,9 |
|
Madencilik ve taş ocakları |
0,8 |